Themadag 'Schimmels als tijdbom'

Resistente schimmel rukt op en eist levens

Verslag van het ochtendprogramma, door Lucas Brouwers, wetenschapsredacteur NRC Handelsblad

Door resistentie zijn sommige schimmelinfecties haast niet meer te bestrijden. Vijftien jaar geleden was een acute schimmelinfectie van de longen nog redelijk te behandelen. Maar steeds vaker nestelen zich in de longen schimmels die ongevoelig zijn voor de meest gebruikte schimmeldodende middelen (azolen). Artsen hebben de grootste moeite om deze taaie schimmels op te ruimen. In Nederland overlijden er jaarlijks 50 mensen aan een infectie met een resistente schimmel.

De situatie is ‘zorgwekkend’, vindt Willem Melchers (rechts op de foto), medisch moleculair microbioloog bij het Radboud UMC in Nijmegen. „Er is maar een handvol antischimmelmiddelen waarmee we mensen goed kunnen behandelen. Als schimmels hiertegen resistentie ontwikkelen hebben we een groot probleem.”

De opkomst van resistente schimmels is vergelijkbaar met de toename van bacteriën die resistent zijn tegen antibiotica. Daarvan weten microbiologen intussen: hoe meer antibiotica er worden gebruikt, hoe sneller resistentie ertegen ontstaat.

Melchers en Zwaan (op de foto resp. rechts en links) gaven vrijdag beiden een lezing op een schimmelworkshop van het Netwerk Vitale Landbouw en Voeding in Wageningen. Experts waren daar bij elkaar om over het ontstaan en de verspreiding van resistente schimmels te praten.

De resistente boosdoener is Aspergillus fumigatus. Aspergillus is een doodgewone schimmel. De meeste mensen kennen hem als draderig-groene kolonies op onder andere sinaasappels, druiven en brood. Aspergillus zit overal: met iedere ademteug kunnen er duizenden Aspergillus-sporen de longen binnenstromen. Voor gezonde mensen zijn die sporen geen probleem: de afweer rekent er adequaat mee af.

Maar bij patiënten met een verzwakt immuunsysteem kan Aspergillus gaan woekeren. Bijvoorbeeld bij patiënten bij wie de afweer tijdelijk is lamgelegd ter voorbereiding op een beenmergtransplantatie.

Artsen hebben een paar antischimmelmiddelen om schimmelinfecties te bestrijden. De celstructuur van schimmels lijkt zoveel op die van mensen dat het lastig is een middel te ontwikkelen dat specifiek schimmels doodt maar mensencellen met rust laat. De drie meest gebruikte fungiciden horen bij de chemische groep van ‘azolen’.

Het panel dat optrad in het middagprogramma: vlnr Inez Staarink (SP), Corinne Cornelisse (PvdD), Bessie Schadee (vz NVLV), Erna van der Wal (CLM) en Gaston Remmers (Habitus.nu)

Azolen tegen schimmels
Artsen wisten al langer dat Aspergillus resistentie tegen azolen kan ontwikkelen als een patiënt er langdurig mee behandeld wordt. Maar in 1998 zagen Willem Melchers en zijn collega's voor het eerst patiënten met resistente schimmels zónder dat deze mensen ooit met fungiciden waren behandeld. In de jaren daarna doken resistente schimmels steeds vaker op bij patiënten én in het wild. De resistentie werd jarenlang als een uniek Nederlands probleem gezien, maar inmiddels zijn er over de hele wereld resistente schimmels aangetroffen. Maar waar komt die resistentie vandaan?

Niemand weet het zeker: azolen worden op veel plekken gebruikt. Ze zitten onder andere in verf, matrassen en antiroosshampoos. Maar de meeste azolen gaan in de akker- en tuinbouw om. Ieder jaar spuiten boeren in Nederland 350 ton azolen. Die fungiciden zijn vooral bedoeld om probleemschimmels zoals de wortelschimmel Fusarium en de aardappelschimmel Phytophtera aan te pakken. Aspergillus is niet hun doelwit, maar ze worden er wel aan blootgesteld.

Er zijn meer dan 30 verschillende azolen voor de landbouw op de markt. Vijf daarvan, geïntroduceerd tussen 1990 en 1996, hebben een soortgelijke werking en structuur als de drie medische azolen. Evolutiebioloog Bas Zwaan van de Wageningen Universiteit liet op de workshop zien dat Aspergillus die langdurig werd blootgesteld aan deze vijf landbouwmiddelen, ook enige resistentie ontwikkelden tegen medische azolen.

Zwaan en collega’s gaan nu onderzoeken of schimmels resistentie ontwikkelen in composthopen die afkomstig zijn uit de land- en tuinbouw. Zwaan denkt dat composthopen ideale broedplaatsen zijn: „Aspergillus leeft in dood plantenmateriaal, bij een temperatuur van 35 tot 40 graden Celsius. Om resistentie te ontwikkelen, moet de schimmel bovendien zien blootgesteld aan azolen en zijn voltallige levenscyclus kunnen voltooien.”